KAZIMIERZ III WIELKI (1310-1370), kowalski rodak, król Polski w latach 1333-1370. Nadał Kowalowi przed 1370 r. prawo miejskie magdeburskie.

Urodził się w Kowalu na zamku 30 IV 1310 r., w czasie podróży z Kruszwicy do Krakowa księżnej Jadwigi, córki Bolesława Pobożnego, księcia kaliskiego. Jan Długosz (1415–1480) w „Rocznikach czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego” pisze: „Dnia 30 kwietnia 1310 r. w mieście Kowala na ziemi kujawskiej, księżna Jadwiga żona Władysława Łokietka powiła syna Kazimierza, którego urodzenie i kolebkę osądziłem za godne osobnej wzmianki”. Podobna informacja zamieszczona jest w „Kronikach polskich” autorstwa pisarza i historyka Marcina Bielskiego (1495–1575) „Urodził się syn Łokietkowi z żony Jadwigi w miasteczku Kowale na Kujawach, któremu dano na imię Kazimierz, a to lata pańskiego 1310”. Był najmłodszym synem księcia Władysława Łokietka, późniejszego króla Polski. Dwaj bracia Kazimierza zmarli w dzieciństwie – Stefan w 1306 r. Władysław w 1312 r. Miał też trzy siostry: Kunegundę (księżnę świdnicką, zm. w 1331), Elżbietę (królową Węgier, zm. w 1380) i Jadwigę (zm. po 1320). W wieku dziesięciu lat Kazimierz był świadkiem podniosłych uroczystości – koronacji Władysława Łokietka na króla Polski w katedrze krakowskiej (20 I 1320) oraz ślubu siostry Elżbiety z królem Węgier Karolem Robertem z dynastii andegaweńskiej.

Władysław Łokietek stopniowo wprowadzał syna w sprawy państwowe. W 1329 r. Kazimierz towarzyszył ojcu w wyprawie na ziemię chełmińską przeciwko Krzyżakom. Na przełomie 1329/1330 r. przebywał na dworze węgierskim. W 1331 r. został namiestnikiem w Wielkopolsce, ziemi sieradzkiej i na Kujawach. W bitwie pod Płowcami nie brał udziału. Prawdopodobnie opuścił pole bitwy na osobiste polecenie ojca, który obawiał się o bezpieczeństwo jedynego sukcesora tronu. Rok później brał udział w walkach z książętami głogowskimi o odzyskanie południowej Wielkopolski. Zdobył wówczas Kościan.Po śmierci ojca został koronowany na króla Polski w Krakowie, przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, 25 IV 1333 r.

U progu panowania Kazimierza Wielkiego sytuacja międzynarodowa Polski znacznie się skomplikowała. Królestwo Polski składało się z dwóch odrębnych dzielnic: Małopolski, której zagrażał król Czech, używający tytułu króla Polski oraz z Wielkopolski, której zagrażał zakon krzyżacki, posiadający w swych rękach od 1332 r. Kujawy. Książęta śląscy i mazowieccy także uznawali zwierzchność króla czeskiego. Na wsparcie Kazimierz mógł liczyć jedynie od Węgrów i papiestwa. Interwencja papieża Jana XXII w. u wielkiego mistrza spowodowała przedłużenie rozejmu polsko-krzyżackiego do 1336 r.

W 1335 r. Kazimierz zawarł roczny rozejm z królem czeskim Janem Luksemburskim. W sierpniu tegoż roku doszło do zawarcia układu polsko-czeskiego w Trenczynie, w którym J. Luksemburski godził się zrezygnować pretensji do korony polskiej, a Kazimierz miał zrezygnować z roszczeń do zwierzchności nad zhołdowanymi przez władcę czeskiego księstwami śląskimi.

Do ostatecznego rozstrzygnięcia doszło w stolicy Węgier, Wyszehradzie, gdzie 1 XI 1335 r. spotkali się władcy Węgier, Czech i Polski. Na spotkanie to zaproszono delegację zakonu krzyżackiego. Po 26 dniach obrad zapadł wyrok niezbyt korzystny dla Polski. Pomorze Gdańskie i ziemię chełmińską przyznano Krzyżakom jako „wieczystą jałmużnę”, Polska miała odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską. Ponadto Jan Luksemburski, za cenę 20 tys. kop groszy praskich, zrezygnował z pretensji do Korony Polskiej, które Kazimierz miał wypłacić królowi Czech.

W 1339 r. odbył się tzw. drugi zjazd w Wyszehradzie. Wyroku w sprawie Pomorza Gdańskiego Kazimierz Wielki nie ratyfikował. Na zjeździe tym obecny był książę halicki i włodzimierski Jerzy II (Bolesław Trojdenowicz). Uznał on, że na wypadek bezpotomnej śmierci, sukcesorem tronu w jego księstwie zostanie Kazimierz Wielki. Polski władca był już wtedy wdowcem i nie miał syna (żona Aldona zmarła w 1339). Licząc na poparcie przeciwko Krzyżakom i w sprawie Rusi, zawarł układ za szwagrem, królem Węgier, na mocy którego Karol Robert i jego synowie mieli prawo dziedziczenia tronu polskiego w razie gdyby Kazimierz Wielki nie zostawił męskiego potomka.

W sporze z Krzyżakami Kazimierz Wielki zwrócił się do papieża Benedykta XII o wyznaczenie sędziów do przeprowadzenia kolejnego procesu przeciwko Zakonowi. Rozpoczął się on na neutralnym Mazowszu w Warszawie 4 II 1339 r. Przesłuchano 126 świadków. Wyrok zapadł 15 IX 1339 r. Krzyżaków uznano winnymi i zobowiązano do oddania Polsce Pomorza Gdańskiego, Kujaw, ziemi dobrzyńskiej, chełmińskiej i michałowskiej oraz zapłacenia odszkodowania w wysokości 194 500 grzywien. Krzyżacy w wyniku apelacji doprowadzili do niezatwierdzenia wyroku w 1341 r. W tej sprawie królowi nie udało się zawrzeć przymierza polsko-czeskiego przeciwko Krzyżakom.

W wyniku zamordowania księcia halicko-włodzimierskiego Jerzego II w kwietniu 1340 r., w myśl układu w Wyszehradzie Kazimierz wyprawił się na Lwów, tam zawładnął miastem i skarbami książąt ruskich.Kazimierz Wielki zajmując kilka przygranicznych miast śląskich, szykował się do wojny z Czechami. Spowodowało to zmianę jego polityki w sprawie Śląska. W tej sytuacji musiał ostatecznie porozumieć się z Krzyżakami. 8 VII 1343 r. podpisano w Kaliszu „Pokój wieczysty”. Krzyżacy zatrzymali Pomorze Gdańskie jako „wieczystą jałmużnę” z rąk króla polskiego, a oddali Kujawy i ziemię dobrzyńską. Król miał prawo używania tytułu Pana i dziedzica Pomorza.

W 1343 r. wydał swoją córkę Elżbietę za mąż za Bogusława V, księcia wołogosko-słupskiego, zawierając z nim równocześnie sojusz o charakterze antykrzyżackim. Podczas wojny polsko-czeskiej o Śląsk w 1345 r. Kazimierza Wielkiego wspomagał książę świdnicki. Wojna nie została rozstrzygnięta, zakończono ją 22 XI 1345 r. pokojem w Namysłowie, na mocy którego król zrezygnował ze Śląska na rzecz Czech, z wyjątkiem księstwa świdnicko-jaworskiego. Niepowodzenia na Śląsku popchnęły Kazimierza Wielkiego do walk o umocnienie wpływów na Rusi. Od 1346 r. zaczął używać tytułu Pana i dziedzica Rusi.Podczas toczących się w latach 1349–1352 ciągłych walk króla z Litwinami, Tatarami i bojarami ruskimi, ostatecznie przy węgierskiej pomocy, udało się Kazimierzowi opanować duże obszary Rusi halicko-włodzimierskiej.

W 1356 r. na zjeździe w Pradze Kazimierz Wielki uzyskał od króla czeskiego zrzeczenie się lenna płockiego na Mazowszu, a w zamian zrezygnował z sukcesji świdnickiej. Losy Rusi zostały ostatecznie przesądzone w 1366 r., kiedy w wyprawie wojennej Kazimierz Wielki włączył do Polski ziemię bełską, chełmską, Włodzimierz i Podole. Rok później powstało arcybiskupstwo halickie we Lwowie.

W 1370 r. rozpoczął przygotowania do wojny z Czechami o odzyskanie Śląska. Niestety, będąc na polowaniu w Puszczy Niepołomickiej uległ wypadkowi. Dowieziony do Krakowa zdołał jeszcze rozporządzić swym skarbem. Dodatkowo zapisał Kaźkowi ziemię dobrzyńską, Kruszwicę i Wałcz.

Kazimierz Wielki odziedziczył po ojcu państwo złączone bardziej tradycją polskiej państwowości niż realnie. Wielkopolska i Małopolska, dwie podstawowe dzielnice rozdzielone były ziemiami łęczycką i sieradzką, w których panowali książęta kujawscy zależni od króla. W miarę jak rody tych książąt wymierały, ziemie te stawały się integralną częścią Królestwa Polskiego. Kazimierz Wielki stanął przed ważnym zadaniem jednoczenia terytoriów i centralizacji władzy. Dążenia te pokrywały się z potrzebami wszystkich warstw społecznych, także chłopów. Długosz pisze, że dworzanie nazywali często Kazimierza Wielkiego Królem chłopów. Władca starał się gwarantować spokój wewnętrzny, przeciwstawiał się anarchii i samowoli feudalnej. Stanowiło to podstawę spokojnej działalności gospodarczej.

W ramach centralizacji państwa umacniał sieć starostw będących namiestnictwami królewskimi. Spotykało się to z opozycją starych rodów, które do tego czasu dziedzicznie sprawowały władzę, zwłaszcza na terenie Wielkopolski. Ważnym dziełem, które wieńczyło budowę wewnętrznej spoistości państwa, była kodyfikacja prawa. Statuty Kazimierza Wielkiego wydane zostały w latach 1346–1360 oddzielnie dla Wielkopolski „Statuty Piotrkowskie” i dla Małopolski „Statuty Wiślickie”. Regulacje prawne dotyczyły poszczególnych dziedzin życia i grup zawodowych. Porządkowały kwestie służby wojskowej. Ostatecznie utrwalały podział stanowy społeczeństwa. Za panowania Kazimierza Wielkiego Polska stała się klasyczną monarchia stanową. Król miał niezwykle silną władzę, był ostatnim władcą absolutnym w Polsce. W miarę wewnętrznej stabilizacji państwa następowało ożywienie gospodarcze, rozwój handlu. Wzmogło się osadnictwo (powstało ponad 500 nowych wsi). Wzrost produkcji rolnej pozwalał na rozwój miast, ich liczba wzrosła niemal dwukrotnie, sięgając blisko 200. Miasta lokowano na prawie niemieckim, obdarowując je samorządem. Za jego panowania terytorium państwa zwiększyło się ze 106 tys. km² w 1333 r. do 270 tys. km² w momencie śmierci monarchy.

Szczególny wysiłek króla skierowany był na zorganizowanie dobrej obrony kraju. Własnym kosztem zbudował ponad 50 zamków, 27 miast otoczonych zostało murami obronnymi. Rozbudowany Wawel stał się godną siedzibą wielkiego władcy. W miastach powstały wspaniałe fundacje kościelne króla. Skarb państwa zasilany był z podatków coraz bardziej zamożnego społeczeństwa, a także z dóbr ziemskich będących własnością króla (domeny). Kazimierz Wielki był także właścicielem wszystkich kopalń, które wydatnie wzbogacały skarb państwa. Do sprawnego funkcjonowania państwa zaangażował wykształconych urzędników, głównie prawników. Otaczając się uczonymi, dostojnikami państwowymi, utworzył radę królewską, która zajmowała się całokształtem polityki ówczesnego państwa.W 1363 r. Kazimierz Wielki zwrócił się do papieża z prośbą o zgodę na utworzenie „Studium Generale” za wszystkimi wydziałami, czyli uniwersytetu. W rok później, w maju 1364 r., król wydał dokument fundacyjny Akademii Krakowskiej. Z początku uczelnia liczyła 8 katedr prawa, 2 medycyny i jedną tzw. szkół wyzwolonych. Nie posiadała wydziałów teologii i filozofii, odpowiadała jednak ówczesnym potrzebom państwa.

Doprowadził do usprawnienia handlu, który był głównie domeną mieszczan. Przeprowadził reformę skarbu, wprowadzając własną jednostkę monetarną, z liczącym się pieniądzem w ówczesnej Europie.Kazimierz Wielki często bywał w Kowalu, miejscu urodzenia. Odbudował i wzmocnił zamek obronny. Nadał Kowalowi prawa miejskie magdeburskie, lokując miasto na 52 łanach. Mieszczanie otrzymali od króla duże obszary leśne, które do dzisiaj są w posiadaniu mieszkańców Kowala w ramach Wspólnoty Leśnej. Prawdopodobna jest fundacja królewska obecnego kościoła parafialnego (prezbiterium).W 1910 r. z okazji 600-lecia urodzin ufundowano w kościele parafialnym w Kowalu popiersie króla z bocznymi tablicami, wykonane przez włocławskiego artystę rzeźbiarza Franciszka Gontarskiego.Na tablicy po lewej stronie popiersia widniej napis: „Kazimierzowi III Królowi Polskiemu dla sławnych dzieł Wielkim dla miłości ludu Królowi Chłopków nazwanemu, w sześćsetną rocznicę urodzin w Kowalu, w świetnej przeszłości otuchę na przyszłość biorący. Parafianie kowalscy. 1310 –30 kwietnia 1910 r. Na prawej: Polskę zastał drewnianą, murowaną zostawił, świątynie i klasztory ku czci Bożej wznosił, Statutem Wiślickim prawo polskie ugruntował, Akademię Krakowską ku chwale narodu założył, Ruś Czerwoną do Polski przyłączył, wiarę katolicką na Rusi utwierdzał”.

Umieszczenie popiersia Kazimierza Wielkiego w kościele w Kowalu wywołało duże poruszenie w Warszawie i Petersburgu. Przeprowadzone przez władze carskie wnikliwe śledztwo, doprowadziło do zastrzeżeń dotyczących treści napisów na bocznych tablicach. Chodziło o zwroty, „(…) w świetlanej przeszłości otuchę na przyszłość biorący” oraz zdanie dotyczące przyłączenia Rusi Czerwonej do Polski i utwierdzanie tam wiary katolickiej. Wobec takich faktów konsystorz diecezjalny we Włocławku otrzymał pismo z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Petersburgu o treści: „Gen. gubernator warszawski (Georgij Skałon) doniósł, iż 17 (30) kwietnia r.b. proboszcz kościoła w osadzie Kowal w pow. włocławskim, gub. warszawskiej, ks. Ignacy Zbirochowicz poświęcił wystawiony w oznaczonym kościele pomnik króla polskiego Kazimierza W., przyczem na znajdujących się w obydwu stron biustu królewskiego tablicach marmurowych są napisy treści politycznie tendencyjnej, mające na celu podsycanie w parafianach dążeń separatystycznych ideałów polskich”. W piśmie żądano natychmiastowego usunięcia tablic pod karą pozbawienia ks. Ignacego Zbirochowicza stanowiska proboszcza. Tablice zostały usunięte. Powróciły ponownie w 1915 r. po opuszczeniu ziem polskich przez wojsko rosyjskie.

Związki Kazimierza Wielkiego z oświatą bydgoską zostały szczególnie podkreślone w procesie nadawania Wyższej Szkole Pedagogicznej w tym mieście imienia. Zmiana nazwy uczelni na Akademię Bydgoską im. Kazimierza Wielkiego nastąpiła na mocy ustawy z dnia 7 VI 2000 r. o nadaniu Wyższej Szkole Pedagogicznej w Bydgoszczy nazwy Akademia Bydgoska im. Kazimierza Wielkiego (Dz. U. Nr 60, poz. 695). Natomiast Uniwersytet Kazimierza Wielkiego został utworzony na podstawie ustawy z dnia 21 IV 2005 r. o utworzeniu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy (Dz. U. Nr 90, poz. 755).Kazimierz III Wielki zmarł 5 XI 1370 r. na zamku wawelskim i został pochowany w katedrze krakowskiej. Tam też pomiędzy filarami nawy głównej, po obu jej stronach, znajdują się sarkofagi największych spośród Królów Polski: Władysława Jagiełły, Kazimierza Wielkiego, a po przeciwnej stronie – Władysława Łokietka i Władysława Warneńczyka.

Młody przyszły król Polski, w wieku dwunastu lat, został narzeczonym Judyty, córki króla Czech – Jana Luksemburskiego. Miało to służyć złagodzeniu napiętych stosunków polsko-czeskich. Jednak po paru miesiącach w 1332 r. narzeczeństwo zostało zerwane.

Po zawarciu przymierza Polski z Litwą nastąpiło jego przypieczętowanie ślubem 16 X 1325 r. Kazimierza z Aldoną, córką Giedymina Wielkiego – Księcia Litewskiego. Z ich związku urodziły się dwie córki: Elżbieta i Kunegunda.

Mimo kilkakrotnych późniejszych ożenków (z Adelajdą, ks. heską i Jadwigą ks. głogowską) Kazimierz Wielki nie doczekał się męskiego dziedzica. Spadkobiercą tronu był zgodnie z układem w 1339 r. Ludwik Węgierski. Król jednak przysposabiał do tronu swego wnuka – Kaźka Szczecińskiego, księcia słupskiego, syna Bogusława V i Elżbiety. Wychowywał go na swym dworze i w 1369 r. adaptował go, nadając mu ziemię sieradzką i łęczycką.

Dzwonek Częstochowski, czerwiec 1910, s. 47–52; Dąbrowski J., Kazimierz Wielki, twórca korony Królestwa Polskiego, Wrocław 1964; Giergielewicz J., Kazimierz III Wielki, [w:] Kazimierz Wielki oraz niepospolici z Kowala i okolic, pod red. Z.J. Zasady i B. Ziółkowskiego, Włocławek-Kowal 2006, s. 29-34; Horbacz T.J., Kajzer L., Nowak T., Wojda L., Siedziby obronno-rezydencjonalne w powiecie kowalskim na Kujawach w XIII-XVIII wieku, s. 19–25, 69–70; Kazimierz III Wielki, [w:] PSB, t. XII, s. 264–269; „Kronika Diecezji Kujawsko-Kaliskiej”, 1910, nr 6, s. 188–189 i nr 9, s. 287; Kronika polska M. Bielskiego, wyd. K. Turowski, Sanok 1856; Monografia pow. włocławskiego, pod red. S. Laguny, s. 73–74; Piastowie, Leksykon biograficzny, Kraków 1999, s. 233–243; Poczet królów i książąt polskich, pod red. A. Garlickiego, s. 247–253; Samsonowicz H., Historia Polski do 1795 r., Warszawa 1984, s. 89–102; Zimecki J., Monografia miasta Kowala i jego okolic, s. 13–26. Fot. K. Wielkiego, J. Matejko, [w:] Poczet królów i książąt polskich, Warszawa 1984, s. 470.